Gelenekten Kopuş: Art Nouveau

19. yüzyılın ikinci yarısından sonra zevksiz makine üretimine karşı çıkan Arts and Crafts hareketinin (Güzel Sanatlar ve El Sanatları) yalın ve işlevsel mobilya tasarımları sonraki dönemleri de etkiler. El işçiliğinin ve zanaatın öne çıkarılması yanı sıra sanatın herkese ulaşabilmesi 1890-1914 yılları arasında Avrupa'da ve Amerika'da kendini gösteren Art Nouveau (Yeni Sanat) tarafından da önemsenir. 1862 yılından sonra Dünya ticaret fuarlarında Japon ahşap baskıları, tekstiller, porselenler sergilenmeye başlar. Bunun sonucunda Doğu dünyasına, Japonya’ya ve Çin’e ilgi artar. Tarihselci yaklaşımlardan uzak durarak geleneksel sanattan kopan ve doğanın çekiciliğine kapılan ‘Yeni Sanat’ tüm dünyada benimsenir.

Arts and Crafts'ın mobilyası yalınlığı ve işlevselliği ile ileride geliştirilecek akımlara ipucu vermiştir. Özellikle A.B.D.'de mobilya tasarımı ve iç mimarlık 19. yüzyıl sonlarıyla 20. yüzyılın başlarında büyük oranda bu akımdan etkilenir. Arts and Crafts'ın geliştirdiği el işçiliği ideali kendisinden sonra doğan ve bir oranda muhalif bir akım olan Art Nouveau tarafından da uygulanır" (1). Fransa'da 'Nancy Okulu'nun kurucusu Emile Galle'nin önderliğinde mobilya tasarımları, cam ve metal işleri üzerinde çalışılır. Paris'te Uzakdoğu'dan ithal ettiği mobilyaları pazarlayan Samuel Bing ise Fransız mobilya üretimine yeni bir tarz, form ve yöntem getirir. Sanat merkezine dönüşen dükkânının ismi Art Nouveau olarak değişir. 1888-1891 yılları arasında Japon Sanatı adlı aylık bir dergi yayınlar. Çoğunlukla mimaride, mobilyada ve dekorasyonda etkili olan Art Nouveau; İtalya'da Liberstil, Almanya'da Jugendstil (1896'da yayınlanmaya başlayan bir gazete), Avusturya’da Viyana Secession*, İngiltere'de Style Liberty, Amerika'da Modern Style adlarını alır. Viyana'da Secession Sergi Salonu binasının girişinde yazan 'her çağa sanatı, sanata özgürlüğü’ sloganı** ilke edinilir. Belçikalı Henry Van De Velde teorilerinde Arts and Crafts’ın hiçbir zaman ortaçağ etkisinden sıyrılamadığına değinir. Makinelerde bulduğu güzelliği esas alır. Malzeme olarak demir, çelik, alüminyum, selüloit ve çimentonun tercih edileceğini ileri sürer. Ev eşyalarında güçlü, temiz renkleri, enerjik ve kuvvetli formları, akla yakın yapıyı arar. Süslemelerden kurtulan yeni İngiliz ev eşyalarını över.

William Morris (Güzel Sanatlar ve El Sanatları) ve Walter Gropius (Bauhaus) arasında geçiş üslubu niteliğindeki Art Nouveau, mimaride eskiye bağlı değildir ancak yalın olduğu da söylenemez. Dökme demir hem taşıyıcıdır hem de dekoratiftir. Uzakdoğu’nun dekoratif sanatlarından ve botanik kitaplarından esinlenmeler sonucu bambu, kiraz çiçeği vb. bitkisel motifler, akıcı formlar, kıvrık hatlar, çizgisellik, zarif çizimler, dalgalanmalar kadın formları, cam kullanımı belirgin özelliklerdir. Bitkisel bezemenin temsilcileri: İngiltere'de William Morris, Arthur Lasenby Liberty, Belçika'da Henry Van De Velde, Victor Horta, İtalya'da Raimondo D'aronco, Amerika'da Levis C. Tiffany ve Fransa'da Paris Metro Girişi ile ünlü Hector Guimard’dır.

En ünlü Yeni Sanat uygulayıcıları hem mimar hem de mobilya tasarımcısıdırlar: Hector Guimard, Henry Van De Velde, Glasgow Topluluğu’ndan İskoç Charles Renni Mackintosh, İspanyol Antoni Gaudi vb… İspanyol Antoni Gaudi Barselona’daki yapılarında bükülmeler, sonsuz kıvrımlar, dalgalanmalar, zengin dekorasyon, süslü demir işçiliği, insan heykelleri, renkli yüzeyler, organik biçimler ile alışılmamış fantastik bir dünya oluşturur. Gaudi için biçim fonksiyondan önce gelir.

Münih akademisini bitiren Alman Richard Riemerschmid'in (1868-1957) 1899 yılında müzik odası için tasarladığı sandalyede düz, sade bir dizayn ve fonksiyonellik algılanır. Diyagonal taraftaki kıvrılan demir çubuklar sağlamdır ve müzisyenlere serbest kol hareketi sağlar. Nancy Okulu'ndan Louis Majorelle'nin (1859-1926) Ceviz Büfe’sinde Art Nouveau süsleme özelliklerini görmek mümkündür. Çiçek ve yaprak desenleri, kıvrılan çizgiler ve geometrik biçimler göze çarpar. Alman Michael Thonet'in 1856'da ahşabı buhar altında bükme usulünü keşfetmesi yepyeni formların ortaya çıkmasına yol açar. Thonet'in 1859 tarihli No. 14 sandalyesi eğri ahşap modelinden oluşan basit bir modele sahiptir, ucuzdur, rahattır ve modern mobilyanın ilk örneklerindendir. 1930'larda Thonet'in sandalyesinin üretimi bir milyona ulaşır. Le Corbusier tasarladığı evlerde bu sandalyeye yer verir. Günümüzde hala üretimi olan No. 14 artık bir klasiktir.

1905 sonrası dönemde stilin kendi içindeki gelişiminde dekoratif öğelerde sadelik, stilize ve eğik çizgiler ve geometrik biçimler ön plana geçmiştir. El sanatlarının fonksiyonelliği üzerinde duran bu stil resim sanatına, duvar kâğıtlarına, mücevherlere, giyim eşyalarına da yansır. Genellikle dekoratif panolarda, kitap süslemelerinde, afiş ve posterlerde yaygındır. Afişlerde yumuşak yuvarlak hatları, dalgalı saçlarıyla kadın ve çiçekler en beğenilen formlardır. Özellikle Çek Alphonse Mucha bu tarz posterleriyle tanınan bir ressamdır. Yeni Sanat ile ilgili bir kitabı da vardır. O ve Aubrey Beardsley, Gustave Klimt ve Otto Eckmann gibi sanatçılar kişisellik katarak Yeni Sanat’ı aşarlar ve bağımsızlaşırlar.

Türkiye’de bu akımın izlerine Viyana Secession özelliklerini benimsemiş İtalyan mimar Raimondo D'Aronco’nun 1900’lerden sonraki Şeyh Zafir Kitaplık ve Türbesi, yıldız Sarayına ait bazı binalar, Karaköy Meydanında bugün artık olmayan Merzifonlu Camii, Sultan Abdülhamit'in özel terzisi ve modacı Botter için yapılan Pera’daki Botter Apartmanı gibi yapılarında rastlanır. Dönemin en gelişmiş yapı tekniklerinin kullanıldığı apartmanın cephesindeki bitkisel bordürler, çiçeklerle süslü kadın başı kabartmaları tipik Art Nouveau’dur. Ayrıca Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi’nde 1883’ten 1908’e kadar mimarlık dersleri veren ve İstanbul’da Pera Palas Oteli’ni ve bazı yapıları tasarlayan Alexandre Vallaury de bu tür detaylara severek yer verir. Otelin asansörü dökme demir ve ahşaptandır.

İstanbul’da Taksim’den Şişli’ye kadar olan binalarda, Beyoğlu’nun yan sokaklarında, Eminönü Sirkeci arasındaki hanlarda, Haydarpaşa Pendik tren hattı etrafındaki köşklerde, Kadıköy Bostancı arasında yer alan iskelelerde, Adalarda özgün bir gelişme gösteren taş ve ahşap uygulamaların bir kısmı günümüze ulaşmıştır.

Notlar:

* Yeni akımlara açık Avusturyalı Sanatçılar Birliği

** Bu yazının altında mimariyi, resmi ve heykeli temsil eden üç Gorgon başı, binanın cephesinde ise üç baykuş heykeli yer alır.

Kaynaklar:

(1) Güven, Tülin, Mobilya'da İşlev ve Gelişen Stiller, Mobilya & Tekstil, İstanbul, Kış 1999, s: 83
(2) Pevsner, Nikolas, The Sources of Modern Architecture and Design, Thames and Hudson, London, 1989, s: 43
(3) Kantoğlu, Filiz, Çağdaş Dizayn, Mimarlık, 41, İstanbul, Mart 1967, s: 44, s: 46
(4) İrez, Feryal, Art Nouveau ve Art Deco Mobilyalar, Antik Dekor, 64, İstanbul, Mayıs 2001-06, 12, s: 85


NALAN YILMAZ, Hürriyet, Agora, 16 Aralık 2002 Pazartesi,
NALAN YILMAZ, Gelenekten Kopuş: Yeni Sanat, Lebriz Sanal Dergi, 14 Kasım 2011

Bu konuyla ilgili diğer yazılarım: 
 
20. Yüzyılda Mobilya Tasarımı 1
20. Yüzyılda Mobilya Tasarımı 2 
De Stijl Mobilya Tasarımı
Bauhaus Mobilya Tasarımı
19. Yüzyılda İngiltere’de ‘Güzel Sanatlar ve El Sanatları 

*****Bu sayfalardaki yazıların tüm hakları yazara aittir. Sadece kaynak gösterilerek, yazar adı ve orijinal sayfanın aktif linki belirtilerek alıntı yapılabilir ve paylaşılabilir. Nalan Yılmaz adıyla tüm yazılar 'Creative Commons Attribution Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Unported License' altında tescillidir.