Beylerbeyi Sarayı Cephe Süslemeleri

Beylerbeyi Sarayı cephe süslemeleri açısından 19. yüzyılın diğer Osmanlı saray ve kasırlarından daha sade bir görünüme sahiptir. Ana yapının cephelerinde iç mekanın tersine ağırlıklı olarak batı tarzları hakimdir.

1. Selamlık Girişi Cephesi: Sarayın Selamlık tarafının önünde Avrupa barok saraylarının bahçelerinin tarzında düzenlenmiş simetrik ve havuzlu bir bahçe yer alır. Bahçedeki oval havuzun etrafında mermer aslan heykelleri vardır. “İki katlı olan sarayın cephesi Fransız barok saraylarından esinlenerek düzenlenmiştir” (1). Öne doğru çıkıntı oluşturan bölüm Barok yapılara özgüdür ve hareketlilik getirir. Selamlık cephesinin çıkıntılı giriş bölümünün iki katında da aynı tarz mimari öğelere yer verilmiştir. Ortada üçlü, yuvarlak kemerli pencereler varken alt katta ortadaki pencere giriş olarak kullanılır. Üçlü pencere guruplaması Neo-klasik yapıların özelliklerindendir. Bu pencerelerin iki yanında daha küçük boyutlu birer dikdörtgen pencere yer alır. Pencereler arasında alçak bir podyum üzerinde yükselen ve öne doğru çıkıntı oluşturan korint başlıklı sütunların yivleri antik mimarideki örneklerinden farklıdır...

Alttaki sütunların kalın yivleri üçte bir yükseklikten başlarken üsttekiler tüm sütun boyunca üç bölümlü yivlere sahiptir. Üçlü pencerelerle dikdörtgen pencerelerin arasında aynı podyum üzerinde yükselen ikili sütunlar görülür. Dikdörtgen pencerelerin diğer taraflarında ise ikili sütunlarla aynı yüksekliğe sahip ama çıkıntı oluşturmayan biri dikdörtgen diğeri yuvarlak ikişer pilastır yer alır. Yine dikdörtgen pencerelerin iki yanında yükselen dikdörtgen, yivsiz pilastırlar bir lentoyla birleşir. Lentonun üst kısmındaki dikdörtgen bir pano içindeki rozet motifi Neo-klasik ve Ampir süslemelerindendir. Rozet motifinin etrafına dikdörtgenin dört köşesine gelecek şekilde uçları belirgin C kıvrımlı dört bezeme yerleştirilmiştir. İki katı birbirinden ayıran silme sütunların bulunduğu çıkıntılı kısımlar çokgen biçim alır. Her iki kat üzerindeki silmenin en üstünde siyah bir şerit dolanır. Bu şerit ikinci katın yuvarlak kemerli ve dikdörtgen pencerelerinin üzerinde de görülür. Alt kat pencerelerinin yuvarlak kemerleri de çıkıntı oluşturarak bağımsız bir biçim kazanır. Yuvarlak kemerli pencerelerin üzerinde iki boş pano arasında rozet motifi bulunur. İki katın arasında taşıyıcı işlevi olmadan süsleme amaçlı kullanılmış, üçlü olarak sıralanan konsollar vardır. Konsollu diziyi bölümleyen sütun başlıklarının üzerinde yer alan dörtgen biçimli taşıyıcı öğelerdir. Konsollu kısım üst kat üçlü pencerelerinin üzerinde daha farklı bir biçimdedir. Konsollar geometrik formlar içindedir ve aralarında üçgen boşluklarla geçiş sağlanmıştır.

Girişin iki yan kanatlarında da üçlü pencere gruplarından alt kattakilerden ortadaki daha büyük olmak üzere dikdörtgendir. Ortadaki pencerenin üzerinde yuvarlak alınlık bulunur. Kemerin içinde iki üçgen pano arasında rozet motifi vardır. Pencerenin iki yanındaki dikdörtgen pilastırların üzerinde askı çelenk ve palmet motifleri yer alır. Kemerin iki tarafında çıkıntılı girişin dikdörtgen pencerelerinin üzerindeki gibi dikdörtgen pano içinde yuvarlak ve onun içinde de rozet ve çeşitli bezemeler dikkat çeker. Üste geçişte tekli ve ikili konsollara rastlanır. Üst katta ortadaki pencere yuvarlak kemerle son bulur ve her iki tarafında yivsiz korint sütunlar yükselir. Kemerin iki yanında dikdörtgen pano içinde rozetli motifi tekrarlanmıştır. Üstte arşitrav, daha yukarıda bölünmeden devam eden konsol dizisi vardır. Alt ve üst katın köşelerinde yine sütunlara yer verilmiştir. 

 
Korkuluklar Dolmabahçe Sarayı ve barok saraylarınınkilerden biraz farklıdır. “Daha çok İtalyan Toskana mimarisinde görülen korkulukları hatırlatır. Ancak sayısı ve büyüklüğü Toskana oranından daha üstündür” (2). Giriş bölümünün korkulukları dikdörtgen bir form içinde karelerle oluşturulmuş kafes şeklinde devam ederken, yan kanatlarda kafesli bölümlerin arasında yuvarlak içinde rozet ve üzerinde bir dizi diş kesimi sıralanır. Korkuluğun üzeri yine yer yer çıkıntı oluşturan siyah şeritle çevrilidir. Kafesli bölümleri birbirinden dikdörtgen kısa pilastırlar ayırır. Her bölümün altında içi boş yuvarlak motifler vardır.

Girişin anıtsal görünümüyle bütünleşen barok tarzdaki mermer merdivenler üç yöne doğru çokgen bir şekilde uzanır. Dokuzuncu basamaktan sonra iki sütunun yanlarında mermerden oturan aslan heykelleri durmaktadır. Buradan beş basamakla kapıya ulaşılır. Yapının kuzey tarafında kalan Harem bölümünün cephesi de Selamlıkla aynıdır. Ancak buradaki merdivenler çokgen değil köşeli ve dikdörtgen biçimlidir. İlk kısma yanlardan üç basamakla çıkış sağlanır. Daha sonra altı basamakla iki sütunun yanında ayakta duran aslanların bulunduğu kısma çıkılır. Girişi sabırla bekleyen aslanlar birbirlerine ve kapıya yönelik dururlar.

2. Deniz Tarafı Cephesi: Deniz tarafında hem Harem hem de Selamlık bölümlerinin cepheleri vardır. Bu kısım dikdörtgenin uzun tarafıdır ve ikisi öne doğru çıkıntılı beş bölümlüdür. Çıkıntılı bölümlerin her iki katında da bir dikdörtgen pencere ve biri dikdörtgen, yivli, korint sütun başlıklı çift sütunlu düzenleme görülür. Denize bakan kısmın süsleme özellikleri Selamlık ve Harem cephelerindekine yakındır. Tek fark alt katta kemer hizasında, köşelerde konsolların olmasıdır. Alt katın ortadaki dikdörtgen penceresi üzerindeki yuvarlak kemer yayının içinde de bir dizi konsol sıralanır. Kemeri taşıyıcı pilastırların üst kısmında yine askıçelenk -girland- kullanımı dikkat çeker. Bu süslemeler orta hariç diğer bölümlerde de tekrarlanır. İki yanda ve geride kalan kısımlarda farklı bir düzenleme söz konusudur. Alt kat çıkıntılı kısımlarla aynıdır ama daha geniş tutulmuştur. Pencere yanlarındaki iki duvarda ön cephede görülmeyen dikey ve uçları yuvarlak çıkıntılı dikdörtgen pano vardır. Üç çerçeveyle belirlenmiş panonun ortasındaki yuvarlak içine rozet motifi, bu motifin iki tarafında yarım rozet ve C kıvrımlı motifler görülür. Bu pano düzenlemesi üst katta da devam eder. 

Üst katın yuvarlak pencereli kemerlerinin yanlarında aynı podyum üzerinde yükselen çift sütunlardan ilki kemeri taşıyıcı niteliktedir. İkinci sütunların üzerinde de daha geniş yuvarlak bir kemer yükselir. Kemer yanlarında ön cephedeki gibi kareye yakın dikdörtgen pano içinde rozet motifine yer verilmiştir. Yine ilk kat ve ikinci kat arası silme ile ikinci kat ve korkuluk arasındaki silmenin altında konsol dizisine rastlanır. Bu sadece cephenin geride kalan orta bölümünün alt katında farklılık gösterir. Burada konsol yerine iki süslemesiz -içi boş- dikdörtgen pano ve arasında yuvarlak formun kullanımı göze çarpar. Orta bölümün alt katında Selamlık cephesinin girişinin tersine iki yanda tek, ortada çifter sütun bulunur. Geride kalan üçlü pencere yuvarlak kemerlidir. Kemerlerin üzerindeki iki içi boş form arası yuvarlak motiflidir. Pencerelerin kemerlerinin taşkın çıkıntılarının uçlarından topuza benzer motifler sarkar. Üst kat balkondur ve alçak korkulukları ajurludur. Bu bölümün yuvarlak kemerli pencerelerinin yanlarında birer sütun bulunur. Pencerelerin ve sütunların arası yine dikdörtgen form içinde rozet motiflidir. Cephenin iki uç bölümündeki korkuluklardan ortadaki motifli bölümün üzeri yuvarlak alınlıklıdır. Bu ön cephede de kat ve korkuluk arasında yer alan silmelerin üzerinde siyah şerit dolanır. Cephenin bodrum kat dikdörtgen pencereleri kıvrımlı S ve C motifleri yanı sıra yuvarlak biçimlerin görüldüğü parmaklıklarla kapatılmıştır. “Beylerbeyi Sarayı cephelerinde dekoratif etki ve görkemlilik sütun, gömme sütun ve pilastırlarla sağlanmaya çalışılmış, fazla süslemeye yer verilmemiştir (3).

3. Deniz Köşkleri: Rıhtımda uzanan duvarın iki yanında biri Selamlık diğeri Harem’e ait olan, deniz kıyısında dinlenmek için yapılmış iki deniz köşkü bulunur. Tasarımı Sarkis Balyan’a ait olan birbirinin aynı köşkler denize yönelik olarak planlanmıştır. “Denize doğru uzanan bir salon ile bahçe tarafında arkadlı bir girişi olan, yanlarda küçük servis hacimleri bulunan çok sade planlı ama fantezi dolu bir çift yapıttır. Deniz köşklerinin tasarımı oryantalizmin İstanbul’daki en çarpıcı ve tipik uygulamalarından biridir. Salonun deniz tarafındaki köşeleri pahlanmış ve üstü sekizgen tabanlı ve çadır biçimli bir eğrisel örtüyle örtülmüştür. Ahşap kaburgalı örtü etek kısmında sivri kaş kemerler oluşturarak alt yapıya bağlanır. Her kemerin altında bir daire biçimi bir de dikdörtgen pencere vardır. Her pencere çifti atnalı kemer şeklinde profilli silmelerle çevrilmiştir” (4). Yapının girişindeki derin revak havuzlu bahçeye doğrudur. Önde altı, iç kısımda iki ve köşelerde de gömme sütunların üzerinde taşınan çok kubbeli örtü sistemine sahiptir. Kubbelerin iç yüzeyleri mavi zemin üzerinde kırmızı ve sarı renklerin kullanıldığı şeritler ve motiflerle bezenmiştir. “Sütunların üzerinde üst üste iki başlık ve bir tabla bulunmaktadır. İlk başlık kompozit düzende sonraki ise mukarnasları andıran bir görünümdedir”(5). Beş kenarlı apsidal çıkıntıyla denize yönelen yapının servis mekanlarının cephelerinde de yuvarlak kemer içinde yuvarlak ve altında kör pencereler yer alır. Yuvarlak pencereden aşağıya doğru inen silmelerle yatay dikdörtgenden dikeye çapraz bir şekilde geçişle hareketlilik sağlanır. 

Döneminin batıdaki örnekleri gibi tasarlanmış olan köşklerde içte ve dışta yoğun bezemeye yer verilen Magrib mimarlığının etkileri göze çarpar. 14. yüzyılda inşa edilen Elhamra sarayı batıdaki 19. yüzyıl oryantalist yapılarına örnek teşkil etmiştir. Sarayların etrafına egzotik köşkler yapılmıştır. Beylerbeyi Sarayı’nın deniz köşklerindeki doğuya özgü özellikler arasında sivri çatıları, ufak boyutları, kütleleri, çok kubbeli revak biçimleri, at nalı ve sivri kemer uygulamaları, çift sütun başlığı ve tabla kullanımı, kubbe içi renkli süslemeleri sayılabilir. Köşkler denizden ya da köprüden görüldüklerinde ufak boyutları ve dekoratif görünümleriyle biblo izlenimi uyandırırlar.

 4. Deniz Kapıları: Deniz köşkleri arasında iki görkemli kapıdan biri restore edilirken diğeri ayaktadır. Rıhtımın biraz gerisinde sarayın bahçe cephesi boyunca uzanan duvar bu kapılarla bölünür. Duvarın üzerinde üçlü birimler şeklinde düzenlenmiş pencere ve nişler yer alır. Ortada yuvarlak kemerli niş, yanlarda dikdörtgen kör pencereler, iki yanlarda duvar yüksekliği boyunca yükselen dikdörtgen pilastırlar vardır. Duvar üzerindeki kapılar Dolmabahçe Sarayı’nın kapılarının kanatları gibi ajurlu ve demir döküm kanatlara sahiptir. Kapının iki yanında sekizli gruplar halinde sütunlar yükselir. Yüksek podyum üzerindeki sütunların üstlerinde tablalar ve onun da üzerinde korniş vardır. Sütunların gövdeleri bitkisel bezemelerle süslüdür. Ajurlu demir kanatların üst kısmında, iki yanda sütunların taşıdığı tablalar arasında konsol dizisi vardır. Kornişin üzerindeki taçlandırılmış kısımda padişahın tuğrası bulunurdu. Bu kısımda çeşitli askeri motiflerin iki yanındaki vazo şeklinde tepeciklerle sonlandırılmıştır. Deniz kapıları da diğer cephe ve köşklerdeki gibi eklektik tarza göre yapılmışlardır.

Notlar

(1) Baraz, M.H.R., Beylerbeyi, İ.B.Ş.B. Kültür İşleri Dairesi Başkanlığı Yayınları, No: 16, İstanbul, 1994, s: 160
(2) Tuğlacı, Pars, The Rule of the Balian Family in Ottoman Architecture, Yeni Çığır Bookstore Serious, İstanbul, 1990, s: 398
(3) Cezar, M., “Süslemeler Yönünden Dolmabahçe ve Beylerbeyi Sarayları”, Milli Saraylar, Ankara, 1992, s: 17
(4) Batur, Afife, “Beylerbeyi Sarayı”, İstanbul Ansiklopedisi, 2, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayını, İstanbul, 1994, s: 207
(5) Saner, Turgut, 19. yy Osmanlı Mimarlığında Oryantalizm, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., İstanbul, 1998, s: 51

NALAN YILMAZ, 5 Temmuz 2003 Cumartesi, Hürriyet, Agora

 Beylerbeyi Sarayı Cephe Süslemelerinde Batı ve Doğu Etkileri

*****Bu sayfadaki yazıların ve fotoğrafların tüm hakları yazara aittir. Sadece kaynak gösterilerek, yazar adı ve orijinal sayfanın aktif linki belirtilerek alıntı yapılabilir ve paylaşılabilir. Nalan Yılmaz adıyla tüm yazılar 'Creative Commons Attribution Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Unported License' altında tescillidir.