Dolmabahçe Sarayı Kapı Süslemeleri

Sarayın dışı ve cephesi Marmara mermerinden yapılmıştır. Abdülmecit Avrupa sarayları gibi bir saray istediğinden mimarı bu yapıları görmüş olanlardan seçmiştir. Plan olarak Batı sarayları örnek alınmamış olsa da, dış ve iç dekorasyonda Batı üslupları kullanılmıştır. Fransız yazar Teopile Gautier 1854 yılında Dolmabahçe'nin inşası sırasında İstanbul'u ziyaret eder. Bitmemiş olan sarayı gezer ve daha sonra sarayın hangi stile uygun olduğunu söylemenin güç olduğunu yazar. "Ne Yunan, ne Roma, ne Rönesans, ne Arap, ne de Türk. Anıtsal cephesi daha çok İspanyol tarzındadır. Fransızca konuşan mimar 14. Louis stilinde döşenmiş sarayı gezdirdi. Versailles Sarayı'nın gösterişinin burada örnek alındığı bellidir" (1). Cephe düzenlemesinde tek bir üsluptan söz edilemeyeceği doğrudur. Rönesans, ampir, barok, rokoko, neo-klasik gibi tarzların ve antik öğelerin bir arada kullanıldığı eklektik bir yapıdır. 

ANA KAPILAR:

Sarayın kara tarafında iki büyük kapı ve yedi küçük kapı, deniz tarafında ise biri büyük beş yalı kapı yer alır. Ayrıca Veliaht Dairesi'nin de girişleri bulunur. Valide Kapısı kara tarafındaki yüksek duvarlar arasındadır. İki kanatlı kapının üzerinde süslemeler, dekoratif dikdörtgen mermer levhalar vardır. Kuşluk Kapısı Camlı Köşk'e girişi sağlar. Camlı ahşap Bendegan Kapısı, Harem Kapısı ve Veliaht Dairesi, Baltacılar Dairesi ve Matbah-ı Amire girişleri de vardır.

1. Hazine Kapı: Sarayın en önemli girişlerinden biridir. Camiiye ve saat kulesine bakar ve denize paraleldir. Muhafızlar ve Eski Mefruşat Daireleri'nin arasındaki anıtsal görünümlü kapı sultanın ziyaretçileri tarafından kullanılırdı. Kapı; üçlü bölümlenmesiyle Roma zafer taklarını hatırlatır. Ancak Roma taklarının üçlü kemerli bölümleri açıkken burada ortadaki bölüm açıktır. İki yandakiler daha küçük ve yuvarlak kemerli kapalı girintiler şeklindedir. 19. yüzyılın başlarında, 1800-1830 yılları arasında Fransa'da görülen Ampir üslupta Roma ve Mısır mimari öğelerine yer verildi. Antik Mısır'ın düz yüzeyleri, anıtsallığı, sadeliği ve ağırbaşlılığı ile sağır duvarları kullanıldı. Ampir; geometrik, akılcı, temiz form ve kalıplar içinde hareketsiz, statik ve dengeli bir üsluptur. Yeni Roma ve Yeni Yunan'dır. Napolyon Paris'in Roma'ya benzemesini istediği için Etoile ve Carrousel Zafer Kemerleri tipik Roma Zafer Kemerleri tarzındadır. Roma'nın ezici büyüklüğü ve anıtsallığı bu yapılarda da görülür.   

Hazine Kapı

Dolmabahçe Hazine Kapısının görkemli zafer kemerlerine benzemesinin yanı sıra süslemelerinde de Barok ve Ampir motifler vardır. Yuvarlak kemer, kilittaşının belirginliği, kabartmaların geometrik formlar içine alınışı, anıtsallık, korint sütun başlıkları, girland motifleri, yuvarlak motifler, üçlü gruplar, yazı, bezeme ve kabartmanın bloklanmış olması, podyum üzerindeki sütunlar gibi ampir öğelere bu yapıda da rastlanır. Kapının ortasında girişteki yuvarlak kemerin üzerindeki kilittaşı belirgindir. Kemerin iki yanında ikişer yivli sütunların başlıkları korint tarzındadır. Sütunlar yüksek bir kaide üzerindedir. Kemerli açıklığın iki yanındaki nişlerin her iki yanında da küçük sütuncuklar bulunur. Kemerli nişlerin içinde akantus motifleri sıralanır. Nişli bölümlerden kuleli içbükey kanatlara geçilir. Kanatlarda birer kapı bulunur. Girişin üst kısımlarındaki taçlandırılmış alandaki oval madalyonda altın yaldızlı olarak Abdülmecit'in 1853 tarihli tuğrası, altında ise dikdörtgen panoda şair Ziver'in 1857 tarihli yazıtı yer alır. En üstte vazo şeklinde bir tepelik vardır. Bu bölümün iki tarafında birbirinin aynı iki küçük kulecikte rozet, tepelik ve girlandlı süsleme göze çarpar.

Dolmabahçe Sarayı, Hazine Kapı

Giriş ajurlu demirden iki kanatlı kapı ile örtülür. Demir kapıda da geometrik ve bitkisel bezemelerden oluşmuş süslemelerle karşılaşılır. Giriş kemerinde örgü motifi ve onun üzerinde Yunan ve Roma mimarlığında görülen yumurta silmesi, köşelerde ise yuvarlak ve çerçevesi yaprak motifli kartuşlar görülür. Girişin iki yanında, üstte rozet motifleriyle süslü bir korniş, onun üzerinde yine dekoratif bir saçaklık ve vazo şeklinde bir tepelik bulunur. İçbükey kısımlarda da duvarlarda kare formlar içinde süslemeler dikkat çeker. Derzli taş örgünün üst kısmındaki bölümdeki girlandlar ve üzerinde dikdörtgen formlar içinde tekrarlanan bezemeli alanlar ampir süsleme özellikleridir. "Hazine Hassa kapısının üst kısmını taçlandıran bölümün bezemesi kapının avluya bakan kısmında da aynıdır. Ancak ön yüzdeki tam Korint sütunlar, arka yüzde aynı yerlerde ve aynı düzende yivli ve yivsiz pilastırlara dönüştürülmüştür. Diğer bezemeler arkaya geçirilmediği için bu cephe çok sade bir görünüm kazanmıştır. Hazine Kapısı'nın kemer içinde çiçek motifleri alçak kabartma kasetleri oluşturmaktadır. Kapıdan Hasbahçe'ye giderken küçük bir avludan geçilir. İki tarafında kapıyı dik olarak kesen yandaki iki binaya geçişi sağlayan iki adet kemerli geçitle karşılaşılır. Sadece ön avluya bakan cepheleri bezenmiş olan bu geçitler oldukça sade bir görünüme sahiptir" (2). Kapının iki yan kanatlarındaki kuleler kare bir taban üzerinde yükselir. Altta dikdörtgen bir kapı açıklığı üzerinde yuvarlak alınlık ve üzerinde motifler üzerinde boncuk dizisi, üstte yuvarlak kemerli pencereler iki yanında korint sütun başlıklı pilastırlar, üzerinde ortası bezeli kıvrımlı kesik alınlık, daha üstte girlandlar ve tepelik yer alır. Bu düzenleme şekli Batı'daki rokoko tarzlı yapılardan alınmıştır.

Dolmabahçe Sarayı, Hazine Kapı

2. Saltanat Kapı: Sarayın diğer anıtsal girişidir ve Merasim Kapısı adıyla da anılır. Sultanın kullandığı kapı Beşiktaş Dolmabahçe yolu üzerindedir. Kapı Hazine kapısından daha büyük ve daha fazla dekoratif öğelere sahiptir ve hem içte hem de dışta içbükeydir. İki bükey duvar arka arkayadır. Eğri kısımların bitiminde kare bir plan üzerinde, birbirinin aynı içte ve dışta ikişer olmak üzere dört küçük kule yükselir. Bu kule form olarak Dresden'de Pöppelmann'ın 1711-1722 yıllarında yaptığı Zwinger yapısının giriş kapısıyla benzerlik gösterir. Kapının alt ve üst kısmında kemer, üstte soğan kubbe, kubbe üzerinde ise Polonya Kraliyet tacı vardır. 

Dolmabahçe Sarayı, Saltanat Kapı

Saltanat Kapı'nın yan kanatlarındaki kulelerde üstte yuvarlak kemer ve soğan kubbe yoktur. "Kapının dört tarafındaki dört kulede altta yuvarlak kemerli pencerelerin iki yanında korint başlıklı pilastırlar, üzerinde yuvarlak alınlık yer alır. Bu bölümün üzerindeki çok küçük boyutlu korint sütunlar, konsollar, yumurta frizi, diş kesimi, boncuk dizisi, girland, alınlık ve volütler Barok düzenlemeler içindedirler" (3). Antik öğeler Barok ve Rokoko özelliklerle birliktedir. 19. yüzyıl İstanbul Rokokosuyla süslenmiş kapıda çelenkli, kompozit başlıklı çift sütunlar, kabuklar, eğri bitki sapları, rozetler, yumurta dizisi, inci motifleri, madalyonlar, çiçek demetleriyle göz alıcı bir bezemeye sahiptir. Kapının orta kısmındaki tek kemerli açıklığın iki tarafında yivli ve kompozit başlıklı birer sütun, onların yanında madalyonlar, onun üzerinde ise bloklanmış dikdörtgen form bulunur. Bu kısmın üzerinde oval altın yaldızlı bölüm içinde Sultan Abdülmecit'in tuğrası vardır. Kapının taçlandığı bölümde ve kulelerde kıvrımlı kesik alınlıkların ortalarının motiflerle bezenmesi, yüzeylerin hareketlenmesi, yan kanatların oval olarak açılması Barok özelliklerdir. Kemerin iki yanındaki sütunların çıkıntıları üzerinde Dor tapınaklarındaki gibi triglifler görülür. Kemerin iç bölümüne alçak kabartma triglif madalyonlar yerleştirilmiştir. Kapının iç tarafı zarif bir şekilde bahçeye eğilir. Yan kanatların duvarları derzlidir ve ikişer sütunla bölümlenmiştir. Sütunların arasında yuvarlak içinde rozet motifleri vardır. Üst kısımda iç içe geçmiş geometrik kabartmalı korkuluktaki sütunların üstüne gelen kısımlarda ikişer konsol üzerinde yuvarlak alınlık ve üzerinde tepelik yer alır. Tepeliklerin arasında çiçek motifleri sıralanır. 

Dolmabahçe Sarayı, Saltanat Kapı

Saltanat girişinde de iki kanatlı demir kapı kafes biçiminde oyularak bezenmiştir. Hazine kapısındaki ile aynıdır. İki kanadın üzerinde de tepelikler vardır. Saltanat kapıdaki oval formlar, iç içe geçmiş bezemeler, kartuş, organik bitkisel biçimler, hareketlilik getiren içbükey form, yatay silmeler, istiridye motifleri, kulelerdeki testere dişli silmeler, S ve C formları, meyve demetleri ve kıvrımlar Barok ve Rokoko süslemeleridir. Podyum üzerinde yükselen yivli sütunları, Roma takları gibi kemerli girişi, kilittaşıyla belirginliği, gül bezekleri, rozetler, anıtsallık, bloklanmış palmetler, sütunbaşlığı volütlerine kumaş asılmış çelenkler, simetrik düzenlemeler de Ampir-Neoklasik özelliklerdir. Kapının iç ve dış yüzeylerindeki süslemeler aynıdır.

Dolmabahçe Sarayı, Saltanat Kapı

3. Yalı Kapı: Deniz tarafındaki beş kapının en büyüğü olan Yalı Kapı, Muayede Salonu'nun önündedir. Deniz tarafının tüm kapıları gibi taçlı ve ajurludur. "Dört kapı birbirinin aynıdır ve ön ve arkadaki cepheleri de benzerdir. Sadece pilastırlar deniz tarafındaki cephede yarım sütunlar haline gelmiştir. Pilastır ve sütun kaidelerinin hemen üzerlerinde yaprak motiflerinden oluşan bezemeler vardır" (4). Kapılar arasındaki dilimli payelerin üstlerinde köşe konsollarının arasında girlandlar bulunur. Bu payeler birbirine demir parmaklıklarla bağlıdır. Büyük yalı kapısı, bezemeleri açısından diğerlerinden daha görkemlidir. İki yanında yivli, kompozit başlıklı dörder sütun kare payeler üzerinde yükselir ve yukarıdan bir lentoyla bağlanır. Sütunlardan sonra sırasıyla arşitrav, daha sonra kartuşlu bitkisel bezemeler, üstünde yuvarlak alınlığın iki tarafında akroterler, daha üstte köşe konsollarına asılmış girlandlar, onların üstünde de tepelik göze çarpar. Antik öğeler Barok motiflerle birlikte kullanılmıştır. Demir kapı kanatları dantel görünümlü bezemesiyle Art Nouveau özellikler gösterir. Madalyonlar içinde çiçekler, köşelerde yaprak motifleri, bitkisel, eğrisel ve kıvrımlı dalların olduğu bezemeler görülür.

Notlar:

(1) Tuğlacı, Pars, The Role of Balyan Family in Ottoman Architecture, Yeniçığır bookstore, İstanbul, 1990, s:117 

(2) Karamani, Arzu, "Dolmabahçe Sarayı Cephe Süslemelerinde Antik Mimari Ögeler", Milli Saraylar, 1992, s: 36 

(3) Karamani, Arzu, a.g.e., s: 36

(4) Karamani, Arzu, a.g.e., s: 38

NALAN YILMAZ, 25 Kasım 2002, Pazartesi, Hürriyet, Agora

Dolmabahçe Sarayı ile ilgili diğer yazılar:

Dolmabahçe Sarayı
Dolmabahçe Sarayı Cephe Süslemeleri
Dolmabahçe Sarayı'nın Süsleme Özellikleri

*****Bu sayfalardaki yazıların tüm hakları yazara aittir. Sadece kaynak gösterilerek, yazar adı ve orijinal sayfanın aktif linki belirtilerek alıntı yapılabilir ve paylaşılabilir. Nalan Yılmaz adıyla tüm yazılar 'Creative Commons Attribution Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Unported License' altında tescillidir.