Alberti Teorileri ve İsa'nın Vaftiz Edilişi

Leon Battista Alberti 15. yüzyıl İtalya’sında Rönesans’a özgü evrensel ve bireysel insanın temsilcilerindendir. Çok yönlü kişiliğini ressam, mimar, mühendis, geometrici, oyun yazarı, ozan, Latin yazını uzmanı ve tanrıbilimci gibi meslekler ile ortaya koyar. 1435'te Latince, 1436'da İtalyanca basılan "Della Pittura" (Resim Üzerine) adlı kitabındaki kuramları ile çağının ressamlarını etkiler. Üç bölümlü kitabın ilkinde edebi, felsefi analizler, matematik, biçimler ve analizlerin incelenmesi yer alır. II. bölümde kompozisyon teknikleri, III. bölümde ise bir ressamın nasıl olması, nelere dikkat etmesi gerektiği hakkında öğütler ve bilgiler bulunur. Ona göre resim anlatıcıdır ve insan hareketini tasvir ettiği için en soylu sanattır. Sanatçı her şeyi bilmelidir. Alberti’nin insan ölçüsündeki oranları Vitrivius’a dayanır. Güzelliğin temeli denge, simetri ve ahenktir. Bu kitaptan etkilenen ressamlardan bazıları: Domenica Veneziano, Fra Angelico, Ucello, Fra Flippo Lippi, Polla Iuolo, Mantegna, Botticelli ve Piero della Francesca'dır...

Rönesans’ın önemli sanatçılarından biri olan Piero della Francesca’nın (1420-1492) İtalya'da çeşitli kilise, katedral ve belediye binalarında freskleri bulunur. ‘İsa'nın Vaftiz Edilişi’ni pano üzerine tempera* tekniğiyle 1440-45 yılları arasında yapar. Yaşadığı kasaba Sansepolcro’daki bir manastırın şapeli için hazırladığı triptiğin** ortası olan resim 167 x 116 cm ölçülerindedir ve bugün Londra’da Ulusal Galeri’dedir.Dini konulu resimde ön planın ortasında İsa iki elini göğüs hizasında kavuşturarak durur. Yanındaki Yahya, İsa'nın başından aşağıya su döker. İsa'nın başı üzerinde kanatlarını açmış beyaz güvercin, sağında ise üç melek görülür. İkinci planda üzerindeki giysiyi çıkarmak üzere olan biri su kenarındadır. Daha gerideki dört figürün ötesinde de şehir ve manzara vardır. Gök açık mavi renktedir ve bulut kümeleriyle kaplıdır. Yahya Ürdün nehri çevresindekileri vaftiz ederken İsa’da Galile’den Ürdün’e gelip vaftiz edilmek ister. Yahya ona “Asıl sen beni vaftiz edeceksin” der. İsa ise “Şimdilik böyle olmalı, Tanrı’nın buyruğunu yerine getirmeliyiz” diye cevap verir. İsa vaftizden sonra sudan çıkar ve açılan göklerden Tanrının ruhunun ak bir beyaz güvercin şeklinde kendisinin üstüne indiğini görür.

Alberti ‘vücutların oranlarında belirli kurallara uyulması ve vücudun resimde giydirilmeden önce çıplak çizilmesi gerektiğini’ belirtir. Sanatçının özellikle önce çıplak çizilmiş sonra üzerine kıvrımlı şeffaf bir giysi giydirilmiş İsa figüründe bu kurala uyulduğu anlaşılır. ‘Vücutlar İstoria’nın, organlar vücudun, yüzeyler organların parçasıdır. Vücuttaki organların oranları, fonksiyonları, çeşitleri, renkleri belirli güzellik tipine uygun verilmelidir.’ İstoria resmin boyutlarıyla değil anıtsallığı ve dramatik içeriğiyle değerli olmasıdır. Temaların anlatılması, figürlerin yerleşimi ve seyirciye aktarılmasıdır. Alberti İstoria’yı daha iyi verdiği için antik temaları önerir.

‘Vücutların her yönden -önden, yandan, arkadan- ve doğal hareketlerle gösterilmesi’ Alberti'nin üzerinde durduğu noktalardır. İsa ve meleklerden biri önden, biri hafif seyirciye, diğeri ise tam olmasa da arkası dönüktür. Yan duran Yahya'nın yukarıya uzanan kolunda, tası tutuşunda, ellerdeki hareketlerde, Yahya'nın bacağını kıvırmasında ve meleklerin gümüşi sarı hafif dalgalı saçlarında zariflik ve yumuşaklık vardır. Heykelimsi bedenlerin jestleri o anki olayın ifadesini güçlendirir. Figürler birbirine ne çok yakın ne de çok uzak. Çok fazla veya az da değiller ki bu özelliklerden de Alberti kitabında söz eder. Ortaçağ’daki boşluk korkusu aşılmalıdır ve sadelik öne geçmelidir. Yüzeyin baştan aşağı doldurulması göze çirkin görünüyorsa boşluklar bırakılmalıdır.

Alberti’ye göre insan figürleri giysili, çıplak veya yarı giyinik olabilir. Kıyafetler vücudun hareketine uygun ve kumaşlar kıvrımlı olmalıdır. Piero Della Francesca’nın çalışmasında tümünü görmek mümkün. Ön plandaki İsa ve arkada nehire*** girmek için soyunan kişi yarı çıplakken, birbirlerinin elini tutan melekler, Vaftizci Yahya ve diğer figürler giyiniktir. Ortadaki meleğin ve İsa'nın giysilerindeki kıvrımlar antik heykellerin kumaş drapelerini hatırlatır ve hacimli bir etki yaratır. Anıtsal görünümlü meleğin bacağının bükülmesi kumaş kıvrımlarından belli olur.

Üç meleğin ve geri planda görülen dört din adamının kıyafetleri doğu ve batı kiliselerinin birliğini, yine üç melek kutsal üçlüyü, mavi gökyüzü Tanrı’yı, ağaç Mesih’i simgeler. İsa'nın başı üzerindeki beyaz güvercin ‘kutsal ruh’tur ve Tanrı’nın bakışını taşır. Bu bakış göksel ateştir. Kuş kanatlarını açmış, kaskatı kesilmiştir. Bu görünüm bulutların yataylığına, İsa’nın, Vaftizci Yahya’nın ve sütunları andıran meleklerin duruşları da ağacın dikeyliğine paraleldir. İsa’nın başı Yahya’nın eli, kuş aynı hizadadır ve kompozisyonu iki eşit dikey parçaya bölerek simetri oluşturur.

Alberti resimde yüzeylerin bulunduğu duruma, gelen ışığa aynı zamanda seyircinin pozisyonuna göre de değişmesinden bahseder. Işıklı ve gölgeli yerler birbirine uyumlu olmalıdır. Bir yerde gölge varsa ışıkta vardır. Resim iyi renklendirilmelidir. Renklerde çeşitlilik ve bolluk ressama ün getirir. Bu panoda da yeşil ve toprak tonları, kırmızı, lacivert, kahverengi, mavi ve beyaz en belirgin renklerdir. İsa ve melekler beyaz, Yahya biraz daha koyu, arkadaki dört figür ise hepsinden koyu tenlidir. Üç melek başlarında çiçekten taçlara, her biri ayrı renk giysiye ve çok renkli parlak kanatlara sahiptir. Bulutlar beyaz, gri karışımıdır ve sanatçının özel bir desenidir. Sıcak ve soğuk renk kullanımı renklerin net ve parlak görünmesine yardımcı olur. Geçişler yumuşaktır. Kompozisyonun ön ve arka planlarındaki figürlerin, ağaçların oranları ve uzaklara giden manzara perspektif kurallarına uygundur. İstoria için de bir araç olan perspektif yapıt ile karşısındaki arasında önemli bir bağdır. Perspektifle seyirci yönlendirilir.

Yalın, inandırıcı ve hacimli figürler zemin üzerinde sağlam ve dengeli bir şekilde dururlar. Figürlerin hareketliğine rağmen, sakinlik, yapraklardaki ve ağaçlardaki durgunluk ve gölgesizlik vaftiz anının önemini vurgular. Herhangi bir duygu ifadesi yoktur. Alberti'nin olmasını önerdiği gibi kompozisyonda özellikle ağaçlardaki ve geri plandaki manzarada her şey en ince ayrıntısına kadar başarılı bir şekilde verilmiş. Işıklanmamış ve renklenmemiş bir alan yok resimde. Doğa dikkatlice gözlenip aktarılmış.

Nalan Yılmaz, Piero Della Francesca’nın İki Yapıtına Alberti Bakışı, Türkiye’de Sanat, Plastik Sanatlar Dergisi, No: 73, Mart/Nisan 2006

Sanatçı Arezzo'daki fresklerinde de 15. yüzyıl İtalya’sına çok şey kazandıran ve dönemin özelliklerini belirleyen Alberti’nin kuramlarını göz önünde bulundurur. Onun teorilerini daha sonra Piero della Francesca ve Leonardo da Vinci geliştirir. Piero Della Francesca'nın 1474-82 yılları arasındaki derinlik çizimi, geometri ve matematik üzerine çalışmaları daha sonra kitap olarak basılır. Resimlerinde perspektifle birlikte geometrik kuralları da özenle uygular. Aynı zamanda ölçülü, uyumlu, dingin, yalın, yatay ve dikey dengelemeyle kurulan bir düzen, akılcı bir mekan, ön ve arka planlarda derinlik gibi öğelerle bilimle sanatı yan yana getirmeye çalışır.

Notlar:
 

*Boyar maddenin tutkallı suyla veya yumurta akıyla karıştırılmasıyla elde edilen boya türü ve bu boya kullanılarak yapılmış resim. Ortaçağ’da sık kullanılan bu teknik 15. yüzyılda yağlıboyanın gelişmesiyle ortadan kalkar.

**Batı sanatında birbirine bitişik üç resim levhasını içeren, genellikle kiliselerin sunak

bölümüne yerleştirilen dinsel içerikli sanat yapıtı.

***Arkaya doğru uzayıp giden yumuşak kıvrımlı nehir ayna gibi etrafındaki görünümleri yansıtır.

Kaynaklar:

1- 500 sanatçı - 500 sanat eseri,  çev: Mine Haydaroğlu, YEM yayın, 1. baskı, İstanbul, 1996

2- Alberti, Leon Battista, On Painting, translated John R. Spencer, New Haven Yale University Press, 1956
3- Cömert, Bedrettin, Mitoloji ve İkonografi, Hacettepe Üniversitesi Yayını, Ankara 1980
4- Faure, Elie, Yeniden Doğan Sanat, çev: Bertan Onaran, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1993
5- Sözen, Metin-Tanyeli, Uğur, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1986
6- Yılmaz, Nalan, Piero Della Francesca’nın İki Yapıtına Alberti Bakışı, Türkiye’de Sanat Plastik Sanatlar Dergisi, No: 73, Mart/Nisan 2006

Nalan Yılmaz, Piero della Francesca'nın İsa'nın Vaftizi adlı Tablosunda Alberti Etkileri,  17 Eylül 2001, Hürriyet, Agora

Nalan Yılmaz, Rönesans Resminde Alberti Teorilerinin Uygulanışı, 23 Temmuz 2010, Lebriz Sanal Dergi

Nalan Yılmaz, Piero Della Francesca’nın İki Yapıtına Alberti Bakışı, Türkiye’de Sanat, Plastik Sanatlar Dergisi, No: 73, Mart/Nisan 2006

*****Bu sayfalardaki yazıların tüm hakları yazara aittir. Sadece kaynak gösterilerek, yazar adı ve orijinal sayfanın aktif linki belirtilerek alıntı yapılabilir ve paylaşılabilir. Nalan Yılmaz adıyla tüm yazılar 'Creative Commons Attribution Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Unported License' altında tescillidir.