Anadolu Selçuklu Türbeleri ve Kümbetleri

Anadolu Selçuklu kümbetleri Büyük Selçuklu mezar yapılarının devamı niteliğinde olmakla birlikte daha sadedirler. Kare, dairesel ve çokgen planlı taştan yapılmış kümbetlere Erzurum, Ahlat, Kayseri, Sivas, Tokat, Konya, Niğde, Kırşehir ve Divriği'de rastlanır. Bağımsız tek başına olanlar yanı sıra medreselere ve camilere bitişik olarak yapılanlar da vardır. Kare gövdeli ve kubbeli olanlar türbe, kare kaide üzerinde yükselen silindirik ya da çokgen gövdeli ve içeriden kubbe dıştan piramidal veya konik külahla örtülü, iki katlı yapılarda kümbettir. 

Merdivenle inilen alt kısımda toprağa gömülü kare planlı mezar odası-kripta-, üzerinde yerüstü odası bulunur. Ölünün mumyalanarak toprağa gömüldüğü hücre biçimindeki mezar odası olan kriptaya herkes giremez. Yerüstü odasında sembolik bir lahit yer alır ve ziyaretçiler buraya girebilir. Sultanlar, emirler ve önemli kişiler için inşa edilen bu küçük yapıların dış yüzeyleri, kapıları, pencereleri, saçak ve çatıları geometrik ve bitkisel motiflerle süslüdür. Giriş kapısına tekli ya da karşılıklı iki merdivenle ulaşılır...

Selçuklulardan kalan en eski mezar anıtı Konya Alaeddin Camisinin avlusundaki 12. yüzyıla ait on köşeli II. Kılıçarslan Türbesi'dir. Yapının içinde pek çok Selçuklu Sultanının lahitleri vardır. Selçuklu Sultanı İzzeddin Keykâvus, Sivas’da İzzettin Keykavus medresesinin güney eyvanının üzerindeki on kenarlı, çinilerle bezeli türbede gömülüdür. 1206 tarihli on köşeli Gevher Nesibe Sultan Türbesi de ilginç bir örnektir. Divriği'deki Sitte Melik Türbesi, sekizgen gövdeli Kırşehir’de Melik Gazi Kümbeti (1250), Beyşehir’de Eşrefoğlu Türbesi ve etkileyici taş süslemeleriyle ünlü Niğde'deki Hüdavend Hatun Kümbeti (1312), Kayseri'deki tabanı kare planlı, dış yüzeyi on iki köşeli, iç kısmı ise silindir biçiminde kesme taştan yapılmış, konik çatısı çeşitli motiflerle bezeli Döner Kümbet (1276) ve Erzurum Çifte Minareli Medrese Kümbeti de çokgen planlı mezarlardır.

Kare gövdeli ve kubbeli tipe örnek olarak Konya’da Sahip Ata Türbesi -1268-, Ahlat’ta 1222 yılında yapılan Erzan Hatun Kümbeti, Kayseri Pazarören’de Melikgazi Kümbeti (1272), Tokat'taki Ali Tûsi Türbesi sayılabilir. Tamamen kesme taştan yapılmış olan ve yuvarlak dilimli silindirik gövdeye sahip Erzincan Tercan'daki Mama Hatun Kümbeti (13. yüzyıl) Anadolu'da ve İran'da benzeri olmayan bir yapıdır. Anadolu’da ilk kez Selçukluların ortaya çıkardığı eyvan tipi türbeler ise Seyitgazi Türbesi, Akşehir'deki Emir Yavtaş Türbesi (1256), Afyon Boyalıköy’de Kureyş Baba Türbesi (13. yüzyıl), Konya Gömeç Hatun Türbesi (13. yüzyıl sonları), Konya'daki Şeyh Osman-ı Rumî Türbesi gibi.

Alt gövdeleriyle, dışarıya geniş bir kemerle açılan eyvan tipli türbeler üstte bir kubbe veya külâhla örtülüdür. Amasya'daki Torumtay Türbesi dikdörtgen planıyla eyvan tipi türbelere yaklaşır ama dışarıya geniş bir kemerle açılmaz. Ahlat’da 200 dönüm alana kurulu Selçuklu mezarlığında 13. yüzyıl kümbetleri yanı sıra mezar taşları da dikkat çeker. Şeyh Necmeddin Kümbeti (1222), Hasan Padişah Kümbeti (1275), Çifte Kümbetler (1278-1281), silindir gövdesi ve taş işçiliği ile görülmeye değer Ulu Kümbet önemli mezar yapılarıdır.
 
Nalan Yılmaz. 2005

*****Bu sayfalardaki yazının ve fotoğrafların tüm hakları yazara aittir. Sadece kaynak gösterilerek, yazar adı ve orijinal sayfanın aktif linki belirtilerek alıntı yapılabilir ve paylaşılabilir. Nalan Yılmaz adıyla tüm yazılar 'Creative Commons Attribution Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Unported License' altında tescillidir.