Anadolu Selçuklu Hanları

Selçuklu döneminde han ve kervansaraylar gibi sivil yapılar Anadolu’da kuzey güney yolu yanı sıra İstanbul’dan İran’a uzanan İpek yolu kenarlarında da inşa edilmiştir. Özellikle Konya, Kayseri, Sivas gibi ticaret merkezlerinin bulunduğu yollar sayesinde Selçuklular büyük gelir sağlamışlardır.

Hanlar Anadolu’daki ilk ticari konaklama mekanlarıdır. Ulaşımın kontrol altında tutulması amacıyla Selçuklu Sultanları ve vezirleri tarafından yaptırılmışlardır. Dönemin sosyal ve kültürel yapıları içinde önemli yere sahip olan hanlar bugünkü otellerin işlevlerini yerine getirirlerdi. Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklu ribatlarından esinlenerek yapılan yapılar anıtsallıklarıyla dikkat çeker. İki han arası mesafe -menzil- yaklaşık 35 km, dağlık bölgelerde 15 km'dir...

İnsan, yük ve hayvanlardan oluşan kervanların konakladıkları hanların özenli taş süslemelerinin yer aldığı görkemli portallerinden revaklı avluya girilir. Avlunun ortasında kare planlı, dört taşıyıcı üzerinde yükselen dört kemerli köşk mescid yer alır. Avlunun etrafındaki revakların gerisinde ise odalar, kütüphane, sağlıkla ilgili birim, hamam gibi değişik işlevli kapalı kısımları olan yapılar kervanların her türlü ihtiyacını karşılayacak donanıma da sahiptirler. Plan şemaları bölgenin iklimine ve ticaretine göre açık avlulu, kapalı avlulu ya da bu iki türü birleştirerek uygulanmıştır. Kapalı avlulu hanlarda insan ve hayvanlar birlikte kalırdı. Bütün hanların plan şemalarında orta eksen, tonoz ve eyvan vardır. Anadolu Selçuklu mimarisinin bütün özelliklerinin bir arada görüldüğü kaleye benzeyen büyük boyutlu hanlar kesme taştan yapılmıştır. Daha sonraları Kervansaray adını alan bu yapılardan Anadolu’da yüzden fazla bulunuyordu. Dokuzu Selçuklu sultanları tarafından yaptırıldığı için Sultan Han’dır.

Aksaray - Kayseri yolu üzerindeki II. Kılıçarslan zamanında 1192 yılında tamamlanan Alay Han erken tarihli bir örnektir. İç cephesi ve iç içe geçen geometrik motiflerle süslü dışarıya çıkıntılı taş portali günümüze iyi durumda ulaşmıştır. Sultan hanların öncüsü olan yapı mukarnas nişli iç portale, ortada ışık kubbeli tonoza ve yanlarda yedişer dikey tonozlu örtü sistemine sahiptir.

Evdir Han İzzettin Keykavus tarafından inşa ettirilmiştir. Odaları olmayan hanın mukarnaslı görkemli portalinden girilen geniş ve açık avlusu düz tonozlu iki sıra revakla çevrilidir. Sağlam kesme taştan yapılmış han dıştan takviye kulelerine sahiptir. 3800 m2 ölçüsüyle sultan hanları arasında üçüncü sıradadır. Taş Han -1218- Sivas - Malatya yolu üzerindedir. Süslemesi olmayan sade bir yapıdır. Diğer adı yaptıranın doktor olmasından dolayı Hekim Han’dır. Sultan hanların plan şemasına uygun olarak inşa edilmiş dikdörtgen planlı, açık avlulu ve eyvanlı bir yapıdır.

Kayseri - Sivas yolundaki I. Alaeddin Keykubat’ın yaptırdığı 1229 tarihli Sultan Hanı ve Konya - Aksaray yolundaki yine aynı tarihli Sultan Hanı benzer plana sahiptir. Konya - Aksaray yolundaki 4500 m2lik ölçülerindeki en anıtsal han gelişmiş olağanüstü üslubuyla da dikkat çeker. Dıştan kulelerle takviye edilmiş kaleyi andıran hanın girişindeki görkemli portalden avluya geçilir. Portal iki renkli taşlardan düğümlü geçmelerle süslüdür. Avlunun ortasındaki mescit mimari birimlerin merkezi konumundadır. Avlunun çift revaklı sağ tarafı hayvanlar ve eşyalar içindir. Sol kısımda yolcular için odalar ve hamamlar yer alır. Avlulu olan açık kısım yanı sıra kapalı bir bölüm daha vardır. Bu bölüm üç neflidir ve ortasında aydınlık feneri bulunur.

1231 yılında I. Alaeddin Keykubat tarafından yaptırılan Antalya - Alanya yolundaki Alara Han küçük boyutlu, dikdörtgen planlı, tonozlarla örtülü işlevsel bir yapıdır. Dar ve uzun avlunun etrafında açık ve kapalı mekanlarla çevrili 2000 m2lik ölçüye sahip ve düzgün ve sağlam kesme taştan yapılmıştır. Portal üzerinde kitabe ve stilize aslan başları vardır. Portalin solundan bir merdivenle mescide ulaşılır. Handa yolcuların ve hayvanların ayrı bölümlerde kalmasından dolayı konfor sağlanmıştır. Sultanların konaklamasına uygun mekanları ve mimarisiyle gelişmiş örneklerden biridir.

Konya - Aksaray yolu üzerindeki Zazadin Han -1237- açık ve kapalı birimlerden meydana gelmiş, çok uzun bir avlusu olan ve portali üzerinde mescit yer alan önemli yapılardan biridir. Takviye kuleleriyle kaleyi andıran tipik Selçuklu hanı olan Karatay Han -1240-41- Kayseri-Malatya yolu üzerindedir. Dışarıya çıkıntılı görkemli portalin süslemelerinde ağzında yılan taşıyan kanatlı aslan çörtenler, çeşitli hayvan figürleri, rumiler arasında öküz başı, yuvarlak insan başlı figürler, bitkisel ve geometrik motifler dikkat çekicidir. Avluya girişi sağlayan gösterişli eyvanın sağında kubbeli mescit solunda çapraz tonozla örtülü türbe yer alır.  

Anadolu’daki diğer önemli Selçuklu hanlarından çok destekli kapalı avlulu olanlara: Seyitgazi’de Deve Han-1207-, Afyon - Kütahya yolunda Eğretihan -13. yüzyıl başı-, Konya - Ankara yolunda Zalmandahan -13. yüzyıl-, Sivas - Amasya yolunda Çiftlikhan -13. yüzyıl başı-, Aksaray - Nevşehir yolunda Öresinhan-13. yüzyıl-, Aksaray - Nevşehir yolu üzerinde Ağzıkarahan (1237), Konya - Doğanhisar yolunda Elikesik Han, Malatya - Kayseri yolunda Kuruhan, Antalya - Alanya arasındaki Şarapsahan (1236-1245), Kayseri’de Talashan (1247), Denizli yakınlarında Susuz Han örnek verilebilir.

Revaklı ve açık avlulu olanlar ise:

Antalya - İsparta yolunda -1214-18- Evdirhan ve Kırkgözhan -13. yüzyıl-, Alanya yakınlarında Alacahan -1232-, Antalya - Konya yolunda Kargıhan -13. yüzyıl- sayılabilir. 1278 - 79'da yapılan Akşehir - Afyon yolundaki Çay Han Selçuklu yazıtı bulunan son handır. Hanlarda bulunan yazıtlarda, mimar, usta ve yaptıranların adları yazılıdır.

Kaynaklar

1- Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1984
2- Sezgin, Haluk, Türk ve İslam Ülkeleri Mimarisine Toplu Bakış, M.S.Ü yayın no: 5, İstanbul, 1979
3- Ögel, Semra, Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, T.T.K Basımevi, 2. Baskı, Ankara, 1987

NALAN YILMAZ- 6 Mart 2007, Salı, Hürriyet, Agora 

Anadolu Selçuklu Medreseleri
Anadolu Selçuklu Çini Teknikleri
Konya Türbeleri
Selçuklu'nun ve Mevlana'nın Kenti Konya - 1

*****Bu sayfalardaki yazıların tüm hakları yazara aittir. Sadece kaynak gösterilerek, yazar adı ve orijinal sayfanın aktif linki belirtilerek alıntı yapılabilir ve paylaşılabilir. Nalan Yılmaz adıyla tüm yazılar 'Creative Commons Attribution Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Unported License' altında tescillidir.